نخستین پرسش در خصوص توافق هسته‌ای مطابقت یا عدم مطابقت آن با خطوط قرمز ترسیم شده از سوی رهبرانقلاب و نیز قانون مصوب مجلس شورای اسلامی است که به تازگی از سوی رئیسجمهور نیز ابلاغ شده. بدیهی است در صورتی که توافق بدون در نظر گرفتن خطوط قرمز صورت پذیرفته باشد، فاقد مشروعیت است و اگر با قانون مجلس در تعارض و تضاد باشد، تصویب آن در شورای عالی امنیت ملی نیز غیرقانونی به شمار میآید.
پیش از این رهبر انقلاب تصریح کرده بودند:«بروند حرف بزنند، مذاکره کنند، به توافق برسند، اشکالی ندارد - البتّه در حالی که آن خطوط اصلی را رعایت کرده باشند - لکن به‌هیچ‌وجه تحمیل را قبول نکنند، زور را قبول نکنند، تحقیر را قبول نکنند، تهدید را قبول نکنند.»(1)
در اینجا مسئلهی تحقیق و توسعه و ضرورت کُند نشدن حرکت علمی هسته‌ای و رعایت شدن یا نشدن خطوط قرمز مطرح شده در این خصوص را مورد بررسی قرار میدهیم.
رهبر انقلاب میفرمایند:«در همین مدّتِ محدودیّت هم که ما قبول میکنیم، کار تحقیق و توسعه و ساخت و ساز باید ادامه پیدا کند، که این هم از جمله‌ی خطوط قرمزی است که مسئولین محترم روی آن تکیه کردند؛ گفتند ما حاضر نیستیم از تحقیق و توسعه دست برداریم؛ حق با اینها است. در طول این سالهای محدودیّت هم، بایست تحقیق و توسعه ادامه داشته باشد. آنها حرف دیگری میزنند؛ آنها میگویند شما ده سال دوازده سال یا بیشتر هیچ کاری نکنید، بعد از آن شروع کنید به تولید، شروع کنید به ساخت! که این حرف زور مضاعفی است، حرف غلط مضاعفی است.»(2)
ایشان همچنین میفرمایند:«اگر حرکت علمی در فناوری هسته‌ای با قدرت و جدیت ادامه یابد، طیف متنوعی از فناوریها، با شتاب، به وجود خواهد آمد، بنابراین مطلقاً در زمینه حرکت علمی هسته‌ای، امکان توقف و یا کُند شدن وجود ندارد.»(3)
بر مبنای خط قرمز مطرح شده از سوی رهبرانقلاب فرآیند تحقیق و توسعه باید ادامه پیدا کند و حرکت علمی هسته‌ای نیز کُند نشود. مجلس بر همین مبنا در قانون مصوبِ خود، آورده است:«هیچ محدودیتی برای کسب دانش و فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای و تحقیق و توسعه پذیرفته نیست و باید مصوبات شورایعالی امنیت ملی رعایت شود.»
متأسفانه اما توافقنامه محدودیتهایی جدی بر سر راه تحقیق و توسعه و حرکت علمی هسته‌ای کشور قرار داده است.
در بند سوم توافقنامه آمده است:«تحقیق و توسعه غنیسازی ایران با اورانیوم برای مدت ۱۰ سال شامل صرفاً ماشین‌های IR-4، IR-5، IR-6 و IR-8 به نحو تشریح شده در پیوست ۱ خواهد بود، و ایران به نحو مشخص شده در پیوست ۱ در سایر فناوریهای جداسازی ایزوتوپ برای غنیسازی اورانیوم وارد نخواهد شد. ایران به تست دستگاه های IR-6 و IR-8 ادامه خواهد داد، و در میانه سال هشتم، تست تا سی دستگاه ماشین IR-6 و IR-8 را به نحو مشخص شده در پیوست ۱ آغاز خواهد کرد.»(4)
اینکه ایران در طول مدت زمان دهساله صرفاً بر روی نسلهای مشخصی امکان تحقیق دارد، نخستین محدودیت است. بندهای 32 تا 43 ضمیمهی اول انواع و اقسام محدودیتهای مطرح در زمینهی تحقیق و توسعه را فهرست کرده است. آزمایش بر روی آبشارهای 164تایی برخی سانتریفیوژها مثل IR-2m و IR-4 تنها تا تاریخ اجرای توافق یعنی 30 نوامبر 2015 ممکن است. پس از این تاریخ ایران باید این آبشارها را به کلی جمع کند و از آن پس امکان انجام آزمایش بر روی آبشارهای 164تایی این سانتریفیوژها و نسلهای بالاتر از آن را نخواهد داشت.(5)
در فرآیند تحقیق و توسعه آنچه اهمیت دارد این است که بتوان پس از آزمایش انفرادی سانتریفیوژها، عملکرد مجموعهی آنها و آبشارهای 164تایی آنها را مورد بررسی و آزمایش قرار داد و سوخت با غنای پایدار از مجموع سانتریفیوژها تهیه کرد. به این ترتیب تحقیق و توسعه بدون امکان آزمایشات این چنینی معنای اصلی خود را از دست میدهد. با این توضیح، باید گفت توافقنامه در خصوص برخی نسلهای سانتریفیوژ مثل IR-5 تنها آزمایش بر روی یک سانتریفیوژ را در طول 10 سال مجاز دانسته!(6) و در خصوص برخی دیگر چون IR-4 تنها آبشار دهتایی را در طول 10 سال ممکن میداند!(7)
در مورد IR-6 ایران تازه نیمسال مانده به پایان محدودیت دهساله امکان آزمایش 30 سانتریفیوژ را خواهد داشت!(8) این محدودیت زمانی برای سانتریفیوژهای IR-8 یک سال و نیم قبل از پایان محدودیت دهساله خواهد بود!(9)
علاوه بر اینها محدودیتهای مختلفی در خصوص تستهای مکانیکی سانتریفیوژها در نظر گرفته شده است. این تستها برای بررسی استحکام، مقاومت به سایش و مانند آن انجام میشود. تستهای مکانیکی نیز بر روی نسلهای مشخصی از سانتریفیوژها و تحت ضوابطی مجاز است.(10)
ایران همچنین هیچگاه حق تحقیق در خصوص بازفرآوری سوخت هسته‌ای را نیز نخواهد داشت. در متن توافقنامه آمده است:«به جز فعالیت‌های جداسازی با هدف تولید رادیوایزوتوپ‌های پزشکی و صنعتی از نمونههای تابشدیدهی اورانیوم غنی شده، ایران به مدت ۱۵ سال وارد بازفرآوری یا ساخت تأسیسات قادر به بازفرآوری سوخت مصرفی، یا فعالیت‌های تحقیق و توسعه بازفرآوری که منتج به ایجاد قابلیت بازفرآوری سوخت مصرفی شود، نگردیده و پس از این مدت نیز قصد چنین کاری را ندارد.»(11)
در طول محدودیت 10ساله اگر ایران با شبیهسازی کامپیوتری تحقیقاتی روی سانتریفیوژها انجام دهد و بخواهد تستهای مکانیکی را بر روی یک نمونهی جدید از آنها انجام دهد، باید قبلاً تحقیقات خود را برای طرفهای مذاکره تشریح کند و موافقت آنها را کسب نماید. طرف مقابل میتواند موافقت کند؛ میتواند موافقت نکند.(12)
ایران برای 15 سال فلز اورانیوم یا پلوتونیوم و آلیاژهای آن را نخواهد ساخت و حق ریختهگری، شکلدهی و ماشینکاری این آلیاژها یا تحقیق دربارهی آنها را نخواهد داشت.(13) طبعاً دامنهی این محدودیت به دانشکدههای مواد کشور نیز میرسد! فرآیند تحقیق و توسعه نیز تنها در نطنز میبایست متمرکز شود.(14)
در شرایطی که تحقیقات علمی در دنیا به روز است و گذشت چند سال، تحولاتی جدّی در حوزههای علمی و تکنولوژی فراهم میآورد، باید از تیم مذاکرهکننده پرسید محدودیتهای پذیرفته شده جز عقبماندگی ایران و کُند کردن حرکت علمی کشور چه چیز را به همراه دارد و این آیا در تعارض با خطوط قرمز اعلام شده از سوی رهبر انقلاب نیست؟ آیا پذیرفته است که ایران اسلامی مثلاً در طول "10 سال" فقط امکان آزمایش بر روی "یک" سانتریفیوژIR-5 را داشته باشد؟!
پینوشتها:
1.بیانات در دیدار جمعى از معلمان و فرهنگیان سراسر کشور، 16/2/1394.
2.بیانات در دیدار مسئولان نظام، 2/4/1394.
3.دیدار مدیران، متخصصان و کارشناسان سازمان انرژی اتمی با رهبر انقلاب، 20/1/1393.
4. Iran will continue to conduct enrichment R&D in a manner that does not accumulate enriched uranium. Iran's enrichment R&D with uranium for 10 years will only include IR-4, IR-5, IR-6 and IR-8 centrifuges as laid out in Annex I, and Iran will not engage in other isotope separation technologies for enrichment of uranium as specified in Annex I. Iran will continue testing IR-6 and IR-8 centrifuges, and will commence testing of up to 30 IR-6 and IR-8 centrifuges after eight and a half years, as detailed in Annex I.
5. Consistent with its plan, Iran will continue working with the 164-machine IR-2m cascade at PFEP in order to complete the necessary tests until 30 November 2015 or the day of implementation of this JCPOA, whichever comes later, and after that it will take these machines out of the PFEP and store them under IAEA continuous monitoring at Natanz in Hall B of FEP.
Consistent with its plan, Iran will continue working with the 164-machine IR-4 cascade at PFEP in order to complete the necessary tests until 30 November 2015 or the day of implementation of this JCPOA, whichever comes later, and after that it will take these machines out of the PFEP and store them under IAEA continuous monitoring at Natanz in Hall B of FEP.
6. Iran will test a single IR-5 centrifuge machine for 10 years.
7. Iran will continue the testing of a single IR-4 centrifuge machine and IR-4 centrifuge cascade of up to 10 centrifuge machines for 10 years.
8. Iran will continue testing of the IR-6 on single centrifuge machines and its intermediate cascades and will commence testing of up to 30 centrifuge machines from one and a half years before the end of year 10. Iran will proceed from single centrifuge machines and small cascades to intermediate cascades in a logical sequence.
9. Iran will commence, upon start of implementation of the JCPOA, testing of the IR-8 on single centrifuge machines and its intermediate cascades and will commence the testing of up to 30 centrifuges machines from one and a half years before the end of year 10. Iran will proceed from single centrifuges to small cascades to intermediate cascades in a logical sequence.
10. Mechanical testing on up to two single centrifuges for each type will be carried out only on the IR-2m, IR-4, IR-5, IR-6, IR-6s, IR-7 and IR-8.
11. For 15 years Iran will not, and does not intend to thereafter, engage in any spent fuel reprocessing or construction of a facility capable of spent fuel reprocessing, or reprocessing R&D activities leading to a spent fuel reprocessing capability, with the sole exception of separation activities aimed exclusively at the production of medical and industrial radio-isotopes from irradiated enriched uranium targets.
12. Consistent with its plan and internationally established practices, Iran intends to continue R&D on new types of centrifuges through computer modelling and simulations, including at universities. For any such project to proceed to a prototype stage for mechanical testing within 10 years, a full presentation to, and approval by, the Joint Commission is needed.
13. For 15 years, Iran will not engage in producing or acquiring plutonium or uranium metals or their alloys, or conducting R&D on plutonium or uranium (or their alloys) metallurgy, or casting, forming, or machining plutonium or uranium metal.
14. Based on its long-term plan, for 15 years, Iran will carry out its uranium enrichment-related activities, including safeguarded R&D exclusively in the Natanz Enrichment facility, keep its level of uranium enrichment at up to 3.67%, and, at Fordow, refrain from any uranium enrichment and uranium enrichment R&D and from keeping any nuclear material.
